خواب بدون تعبیر فروش میلیاردی کتاب

همدلی|  سارا حیدرنژاد| دیروز اعلام شد تا آغاز ششمین روز نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران و بر اساس آمار فروش توسط موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، ۵۶۲ هزار و  ۶۳۳ نسخه کتاب به مبلغ ۲۹۰میلیارد و ۴۴۳میلیون و ۷۵۳هزار و ۸۶۴ ریال در سراسر کشور به فروش رسیده است. بر این اساس تا دیروز، ۹۸هزار و  ۹۷۳سفارش  در این‌ نمایشگاه ثبت شده که از این تعداد ۷۱هزار و ۱۲۴ سفارش در انتظار ارسال  و ۲۷هزار و  ۸۴۹ سفارش ارسال شده است و از مجموع کل بسته‌های ارسال‌شده هم، ۹هزار و  ۶۲۸بسته از سوی ناشر و ۱۸۱هزار و  ۸۴۸ بسته از سوی پست کتاب ارسال شده است.
یک روز قبل از این، وزیر ارشاد هم در توئیتی توضیح داد: «نمایشگاه کتاب مجازی تهران تاکنون حدود نیم میلیون کتاب و ۲۵میلیارد تومان فروش داشته است. گرچه چونان هر نهال تازه مراقبت می‌طلبد، اما تجربه‌ای ارزشمند است که می‌تواند چشم‌انداز نوی در افق فرهنگ مکتوب و اقتصاد نشر پدید آورد. قدردان همراهی‌های اصحاب نشر و رسانه هستیم.»
با این همه فضای مجازی پر از انتقاداتی است که خریداران کتاب از این نمایشگاه مجازی ابراز کرده‌اند. یکی از مواردی که به آن به طور متواتر پرداخته شده، مشکلاتی است که برای کتابفروشان و مراکز پخش ایجاد شده است.

 سرقت یا بی‌اطلاعی

یکی دیگر از اشکالاتی که در این دوره از نمایشگاه کتاب تهران وجود داشته ظاهراً این بوده که برخی ناشران بدون اطلاع از صاحبان اثر، کتاب یا کتاب‌هایی را بدون هماهنگی با آنان و بعد از پایان مدت همکاری با مؤلفان یا مترجمان در سایت اولین دوره نمایشگاه مجازی تهران عرضه کرده‌اند. رضا کوچک‌زاده دراین‌باره گفت: دوستی آگاهم کرد که دو کتاب نایابم در نمایشگاه کتاب تهران عرضه شده است. کتاب «رضای‌نامه» را نشر سوره مهر و کتاب «فهرست‌ شبیه‌نامه‌های ملک» را نشر سفیر اردهال با همکاری کتابخانه‌ ملک به سال ۱۳۹۲ منتشر کرده بودند. کتاب دوم که در شمارگان محدود نشر یافته بود، همان سال نایاب شد، ولی رضای‌نامه (که بنا به آنچه ناشر در شناسنامه‌ کتاب نوشته ۲۵۰۰ نسخه منتشر شد) تا سال ۱۳۹۵ در بازار کتاب بود.
نویسنده‌ کتاب‌های تخصصی نمایش ایرانی بیان کرد: سال ۹۶ به مدیرعامل سوره مهر پیشنهاد دادم اگر برنامه‌ای برای بازچاپ کتاب دارند، ویراست تازه‌ آن را منتشر کنند که کامل‌تر از نسخه‌ پیشین است، ولی اقدامی نشد. سال ۹۷ قرارداد پنج‌ساله‌ام با این نشر پایان یافت و سال گذشته، هنگامی‌که پیگیری کردم، آقای بابایی (قائم‌مقام مدیرعامل سوره مهر) پس از تماس با انبار انتشارات و اطمینان از نبود موجودی از کتاب‌هایم گفت ناشر علاقه‌ای به بازچاپ این کتاب‌ها ندارد.
او ادامه داد: به درخواست من در تاریخ یکم دی ۱۳۹۸ نامه‌ای به من دادند با امضای عبدالحمید قره‌داغی (مدیرعامل انتشارات سوره مهر) که به‌روشنی در آن نوشته‌اند «تمامی حقوق کتاب‌های «تئاتر و جامعه» و «رضای‌نامه» که پیش‌ازاین یک نوبت در انتشارات سوره مهر چاپ شده بود، به شما واگذار می‌شود.
نویسنده‌ کتاب «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های قاجار» ادامه داد: شب پیش از آغاز نمایشگاه با دیدن کتابم در صفحه‌ی سوره مهر (که البته در داده‌های کتاب آمده است؛ چاپ نخست ۱۳۹۲) به آقای بابایی خبر دادم که شما کتاب را به شکل دیجیتال منتشر کرده‌اید و با عنوان چاپ نخست می‌خواهید آن را قانونی جلوه دهید ولی این کار غیرقانونی‌ و حرام است و بهتر است از فروش آن جلوگیری کنید و کتاب را حذف کنید. قول داد که چنین شود. دو روزی سامانه‌ نمایشگاه از دسترس خارج شد ولی دیروز (جمعه ۳ بهمن) دیدم که همچنان کتاب روی سامانه‌ نمایشگاه هست و همچنان در حال سوءاستفاده از فروش رضای‌نامه هستند.
کوچک‌زاده یادآور شد: در پیگیری کتاب دوم هم دریافتم مدیرعامل و مدیران کتابخانه‌ ملک از این کار بی‌خبرند و قرار شد از مدیر سفیر اردهال پیگیری کنند که گویا به دلیل تعطیلی اداری پایان هفته هنوز به نتیجه‌ای نرسیده‌اند؛ چون فهرست شبیه‌نامه‌های ملک هم برای خرید روی سامانه هست.
نویسنده‌ کتاب «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های پراکنده» خاطرنشان کرد: از جناب آقای دکتر جوادی (معاون فرهنگی وزارت ارشاد) و جناب دکتر صالحی (وزیر ارشاد) انتظار دارم در کنار نگاه ویژه به ناشران و نادیده گرفتن قصور و تقصیر ناشران دولتی، کمی هم از حق پدیدآوران پاسداری کنند که از وظایف بنیادین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌ست. وظیفه‌ی ارشاد تنها سانسور و ممیزی و دادن مجوز نیست بلکه باید بتواند از مجوزش هم به‌درستی حمایت کند.
کوچک‌زاده به ایلنا گفت: بهتر می‌دانید که پدیدآوران در دوره‌ی بیماری همه‌گیر کرونا، سالی بسیار دشوار و بدون هیچ حمایت دولتی را گذرانده‌اند و بسیاری ناشران به‌بهانه‌ وضعیت بد بازار کتاب به چاپ کتاب‌های تازه یا بازچاپ کتاب‌های گذشته‌مان نپرداخته‌اند. امیدوارم مسئولانه خسارت قانون‌گریزی‌هایی ازاین‌دست را به پدیدآور بازگردانند تا دیگر شاهد چنین دست‌درازی‌های غیرفرهنگی در فضای نشرمان نباشیم. همه‌ قراردادها و سندهای این گفته‌ها هم در دست است و اگر مسئولان بخواهند، می‌توانم برایشان بفرستم.
آخرین کتاب نشریافته‌ی کوچک‌زاده، کتاب «تئاتر (و) جامعه (و) تئاتر» است که سال گذشته در مجموعه‌ گستره خیال در نشر نو منتشر شد و چند ماهی است در کتاب‌فروشی‌ها کمیاب شده است.

 انصراف به دلیل مشکلات زیرساختی سامانه 

صرف‌نظر از این اتفاقات عجیب هوا شدن سایت نمایشگاه در چند روز ابتدایی هم از موضوعات نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران بود. بعدازاین ماجرا، روابط عمومی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد به دلیل مشکلات زیرساختی سامانه اولین نمایشگاه مجازی کتاب تهران و عدم رضایت کاربران از آن، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) از ادامه حضور در این نمایشگاه انصراف داده و میزبان پژوهشگران، محققان و علاقه‌مندان به آثار این مرکز با همان شرایط اعلام‌شده در نمایشگاه مجازی کتاب تهران به آدرس www.cgie.org.ir/fa/product است.
علیرضا بهرامی روزنامه‌نگار باسابقه و مجری تلویزیون هم در واکنش به این اتفاق، در کانال تلگرامی خودش نوشت: مدیران آنچه به‌عنوان نمایشگاه مجازی کتاب عرضه شده است، فرموده‌اند که این رویداد، در دو روز نخست که سایت آن عملاً قطع بود، 20میلیون نفر بازدیدکننده داشته است (در خوش‌بینانه‌ترین حالت، لابد هر رفرش ناموفق، یک بازدید محسوب شده است.) مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم (لابد در انفعالی نسبت به موج عظیم انتقادهای مردمی در فضای مجازی) وعده کرده‌اند که مردم منتظر ثبت رکوردهای حیرت‌انگیز از نمایشگاه مجازی کتاب تهران باشند. بدون هیچ تحلیل و قضاوت خاصی، فقط به دو خاطره رسانه‌ای در حوزه اقتصادی، مربوط به صدارت دولت معجزه هزاره سوم اشاره می‌کنم: یک‌بار در آمارهای دولتی، میزان صادرات غیرنفتی، ناگهان رشدی حیرت‌انگیز را نشان داد که با واقعیت‌های موجود مغایرت فاحشی داشت. رسانه‌ها حیرت کردند و پیگیر موضوع شدند، درنهایت اعلام شد که چون تاکنون صادرات میعانات گازی، به‌اشتباه در دسته صادرات نفتی محاسبه می‌شد، «ما» این اشتباه تاریخی را اصلاح کردیم.
-یک سال ناگهان 20میلیون نفر (دقیقاً همین 20میلیون نفری که اکنون ذکر می‌شود، نه 19میلیون و نه 21میلیون نفر، دقیقاً 20میلیون نفر) به آمار مسافران نوروزی اضافه شد. بازهم آمار با واقعیت‌های قابل‌مشاهده مغایرت داشت. پس از پیگیری رسانه‌ها، مسئولان مربوط که بعداً «جریان انحرافی» لقب گرفتند، اعلام کردند، ازنظر ما، هر مسافری به هر استانی که وارد و از آن خارج می‌شود، یک سفر و هر شب از اقامتش هم خودش یک سفر مستقل محسوب می‌شود. تداوم این روند ظرف چند سال به آنجا انجامید که در سال آخر صدارتشان، 120میلیون سفر نوروزی به ثبت رسید، در کشوری با 80میلیون نفر جمعیت.
نکته جالب آمار امروز این است که 20میلیون نفر، 17هزار سفارش خرید کتاب ثبت کرده‌اند، یعنی 19میلیون و 987هزار نفر گفته‌اند: «خیلی ممنون، می ریم یه دور می زنیم، برمی‌گردیم...

 برگزاری المپیک اینترنتی

جالب اینجاست که چند ماه قبل وقتی پیشنهاد برگزاری این نمایشگاه مطرح شد، هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران این رویداد را به برگزاری اینترنتی المپیک تشبیه کرد اما حالا می‌گوید: «نمایشگاه مجازی کتاب یک رویداد جدید ملی است که با فروش همراه شده و این اتفاق برای اولین بار در جهان صورت رخ می‌دهد.» او همان چند ماه قبل گفته بود که اگر این امکان وجود دارد که المپیک را اینترنتی برگزار کنند، می‌توانند نمایشگاه کتاب را هم به‌طور عادلانه اینترنتی برگزار کنند. 
ایسنا درباره بخشی از نگاه ناشران در ایام اختلال سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران را این‌طور منعکس کرده است:
- «پشتیبانی با تلفن ثابت بگیرید قطع هست ولی با موبایل زنگ بزنید امکان‌پذیره»
- «متأسفانه ناشر هم نمی‌تواند وارد شود و صفحه خود را چک کند آنگاه دوستان می‌گویند که مراجعه را به ساعت‌های مختلف موکول کنند»
- «از صبح تابه‌حال بالای بیست بار تماس گرفتم کسی پاسخگو نیست و هیچ بوقی نیز کار نمی‌کند»
- «نکته‌ای که در سرچ با آن مواجه شدم و بسیار برام جالب بود و خود دوستان هنوز نتوانستن مشکلش را حل کنند، وجود کتاب‌های ناشران همنام در سامانه یا لینک صفحه ناشر اصلی است و نکته جالب‌تر آنجاست که کتاب‌های ناشر اصلی در صفحه خودش نیست»
- «واقعاً مسئولین محترم وضعیت فاجعه‌بار سایت نمایشگاه مجازی را رصد نمی‌کنند و صدای اعتراض ناشران را نمی‌شنوند؟!! کمترین کار اینه که حداقل دیگه تبلیغات را متوقف کنند تا بیش از این مردم را ناراضی نکنند؟!!»
- «چندمیلیاردی که خرج این سایت شد بهتر نبود به روش دیگری به خریداران یارانه داده بشه؟»
- «ما که اصلاً نمی‌تونیم وارد پنل‌مون بشیم ببینیم چند سفارش داشتیم»
- «می‌شد به‌جای این‌همه مسائل و مصائب برای ناشران و خریداران و کتاب‌فروشی‌ها کل مبالغ هزینه‌شده + بن‌های ارائه‌شده در قالب طرح‌های فصلی به مخاطبان ارائه می‌شد. یا با سازوکاری بن‌ها بر روی کارت‌های بانکی مجازی شارژ می‌شد و مخاطبان می‌توانستند با آن از سایت ناشران یا سایت‌های فروش کتاب فعال خرید کنند. ضمن این‌که با گذشت چندین روز از نمایشگاه جیرفت هنوز مبالغ فروش‌رفته ناشران واریز نشده.»
- «از همه مفیدتر گزارش هزینه‌های نمایشگاه است. به‌جای ارجاع ناشران به بازدید از واحد مونیتورینگ که همه می‌دانند وعده‌ای از جنس وعده‌های همیشگی سیستم‌های دولتی است. ما انتظار داریم گزارشی از هزینه‌هایی را که به نام ناشران انجام‌شده داشته باشیم.»

 موجودهایی که در لحظه ناموجود می‌شوند

یکی دیگر از نکات مهمی که انتظار می‌رفت در نمایشگاهی با این حجم از تبلیغات و سروصدا با دقت موردتوجه قرار بگیرد، این بود که دست‌کم از تعداد خیلی کم کتاب‌های موجود در مقایسه با نمایشگاه دوره قبل که به‌صورت فیزیکی برگزار شد، تعداد ناموجودها چندان زیاد نباشد. اما حالا  کتاب درنتیجه جست‌وجوی کاربر بالا می‌آید،  در ادامه کاربر وارد بخش سفارش می‌شود اما در این بخش کتاب موجود نیست. نکته جالب این است که برخی کاربران اعلام کرده‌اند بخشی از کتاب‌ها از ساعت‌های نخست برگزاری نمایشگاه موجود نبوده‌اند؛ یعنی وقتی حتی چند ساعت هم از آغاز عرضه نگذشته بوده که موجودی کتاب بخواهد نمام بشود.  خانه کتاب و ادبیات ایران هم در واکنش به این انتقادها اعلام کرده  یکی از چهار دلیل زیر باعث بروز این مشکل شده است: 
۱.  شرکت نکردن ناشر در نمایشگاه مجازی کتاب تهران
۲. اتمام موجودی کتاب به دلیل فروش در نمایشگاه مجازی کتاب تهران
۳. عدم ثبت کتاب در بانک اطلاعاتی خانه کتاب و ادبیات ایران به دلیل عدم اعلام وصول ناشر
۴. عدم اعلام موجودی کتاب توسط ناشر در پنل فروش
در پایان البته باید تأکید کرد که شروع هر کاری حتماً مشکلاتی دارد و به قول آقای وزیر این نهال را باید مراقبت کرد، اما آیا به‌قول‌معروف باید چرخ را از نو اختراع کنیم یا امکان بهره‌گیری از اندیشه‌هایی را که سال‌ها روی آن ‌وقت گذاشته شده، به خودمان بدهیم و امور را جلو ببریم؟ آیا 9 ماه فرصتی کافی برای ساماندهی قابل‌قبول این امور نبود و در این مدت نمی‌شد طوری برنامه‌ریزی کرد که یک سایت که ظاهراً برای طراحی و بالا آوردنش چندده میلیون تومان هم هزینه شده، پیش روی مخاطبان کتاب قرار بگیرد که بتواند نیازهای آنان را برای یک نمایشگاه یک‌هفته‌ای، پاسخ بگوید؟