دعوت علنی به غارت آثار باستانی

همدلی|  مظاهر گودرزی - یکی از مصادیق «راه صد ساله را یک شبه رفتن» تلاش برای پیدا کردن گنج است. تلاشی که اگرچه بارها نتیجه‌ای نداشته باشد، اما تصور این‌که در یکی از آن حفاری‌ها دستت به کوزه‌ای پر از سکه‌های قدیمی برسد کافی‌ست تا هرکسی را وسوسه و سرگردان کوه‌ها و دره‌های اطراف محوطه‌های باستانی کند.
گنج‌یابی مسئله‌ای‌ است که حالا وارد فضای مجازی شده و مدتی است که خودش را به‌اشکال مختلف نشان می‌دهد. کافی‌ست کلمه گنج، گنج‌یاب یا فلزیاب را در اینستاگرام جست‌وجو کنید تا با تعداد زیادی از این صفحات مواجه شوید. هرکدام از آن‌ها به‌نحوی از انحا شما را به سمت رویای دست یافتن به اشیاء قیمتی می‌کشانند. برخی خودشان را باستان‌شناس معرفی می‌کنند و با برگزاری کلاس‌های آموزشی اطلاعاتی درباره نحوه تشخیص محل دفینه(گنج) به‌شما می‌دهند و از رازهای مگو پرده برمی‌دارند. در یکی از این صفحات در توضیح یک سنگ شبیه «اردک» نوشته شده «نماد اردک نشانه چشمه و برکه و اهداء هدایای تقدیمی به منشاء آب است. در این موارد باید در سرچشمه دنبال سنگی متفاوت بود که دفینه آن‌جاست، عمق چندان ندارد چیزی حدود سه متر، اما بزرگی و کوچکی اموال بستگی به ‌قدرت مالی مردم منطقه داشته است، هرچه تواناتر اموال بیشتر.» و بعد در کنار این توضیحات از دستگاه‌های فلزیابی اسم می‌برند که قرار است به‌کمک آن‌ها محل دقیق هدایای اردک‌نشان شناسایی شود.
تقریباً اکثر کارشناسان باستان‌شناسی معتقدند چنین چیزی اصلاً باستان‌شناسی نیست، بلکه یک فریب است. درهمین‌باره روح‌اله شیرازی باستان‌شناس و استاد دانشگاه سیستان‌وبلوچستان به همدلی می‌گوید: «این چیزها مورد تایید ما نیست و یکی از بلایایی‌ست که بر محوطه‌های تاریخی ما نازل شده است. چنین روش‌هایی به‌هیچ وجه جزء ابزار کار ما محسوب نمی‌شود، باستان‌شناسی یک علم است و براساس پرسش شکل می‌گیرد، و در آن کاوش‌های علمی انجام می‌شود، دستگاه‌های فلزیاب ادامه روند شیءیابی و پیدا کردن عتیقه است که به‌هیچ وجه در باستان‌شناسی کاربردی ندارد.»
اما این همه ماجرا نیست، تعداد بی‌شماری از این صفحه‌ها در اینستاگرام نه در پوشش یک باستان‌شناس بلکه به طور علنی اقدام به‌فروش تجهیزات گنج‌یابی می‌کنند، تجهیزاتی که مدعی هستند به‌کمک آن‌ها توانسته‌اند اسرار هزار ساله را هویدا کنند. وقتی با گردانندگان این صفحات صحبت می‌کنید هیچ اثری از تردید و نگرانی برای کاری که انجام می‌دهند در آن‌ها وجود ندارد، در یک مورد یکی از فروشندگان دستگاه فلزیاب به خبرنگار همدلی که خودش را خریدار این دستگاه برای گنج‌یابی در منطقه الموت قزوین معرفی کرده بود، می‌گوید: «این دستگاهی که شما خواستید ردیاب شعاع‌زن است، برای شرایط کوهستانی که یک محیط مثلاً 2هزار متری دارید اما نقطه دفن جنس را نمی‌دانید مناسب است. البته شما به اسکنر تصویری هم نیاز دارید. اتفاقاً یک ماه قبل سمت همین الموت قزوین مشتری داشتم که با همین دستگاه از عمق 4.5متر جنس درآورده بود، یعنی چطوری، اول با دستگاه شعاع‌زن از یک محیط بزرگ رسید به شعاع 50متری، بعدش با اسکنر تصویری، نقطه دقیق جنس را به‌دست آورد بعد هم حفاری کرد و جنس‌اش را برداشت.»
او درباره قیمت این دستگاه‌ها ادامه می‌دهد: «قیمت دستگاه بستگی به بودجه شما دارد که چقدر می‌خواهید هزینه کنید، برای دستگاه شعاع‌زن از 36میلیون دارم تا 850میلیون تومان، و اسکنر هم از 48میلیون رو به بالا دارم، چیزی که آن بنده خدا خریده بود همین اسکنر 48میلیونی بود. شما با 100میلیون می‌توانید دوتا دستگاه خوب و حرفه‌ای بخرید که کار به شما پس بدهد»
این فروشنده درباره موانع قانونی خرید دستگاه می‌گوید: «مشکل قانونی که وجود دارد و باید مراقب باشید، بالاخره دستگاه قاچاق است و باید مواظب بود. اما اگر تهران هستید حضوری تشریف بیاورید، اشرفی اصفهانی، میدان پونک،......آن‌جا سیستم‌ها را ببینید، یک‌سری اطلاعات درباره این سیستم‌ها به‌شما بدهیم تا این‌که مشخص شود چه سیستمی مناسب محیط و مکان شما هست، آموزش استفاده از دستگاه را هم به‌صورت حرفه‌ای به‌شما یاد می‌دهیم.»
در این میان مشخص است گروهی در فضای مجازی آزادانه درحال خریدوفروش و معامله دستگاه‌های فلزیاب یا به‌اصطلاح خودشان گنج‌یاب هستند، دستگاه‌هایی که وقتی به‌دست گروه‌های حفاری می‌افتد، گاه خسارت‌های زیادی به‌محوطه‌های باستانی وارد می‌کنند و آن معدود افرادی هم که موفق به‌پیدا کردن شیء‌ای می‌شوند، در مسیر قاچاق عتیقه سبب فروش میراث کهن این سرزمین خواهند شد. به‌همین دلیل قانون تشخیص داده که فروش این تجهیزات باید با اطلاع میراث فرهنگی انجام شود، دراین باره خبرگزاری ایلنا مدتی قبل به‌نقل از سردار امیر رحمت‌اللهی، فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور نوشت که «بر اساس قانونی که در سال 1379 به‌تصویب رسیده است؛ هرگونه خرید، فروش، تبلیغ و نگهداری فلزیاب باید با اخذ مجوز از سازمان میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وقت باشد، اگر کسی مجوز نگرفت عمل غیرقانونی مرتکب شده و دستگاه ضبط می‌شود.»
درهمین رابطه، مدیرکل سابق میراث فرهنگی استان تهران به روزنامه همدلی می‌گوید: «فروش دستگاه فلز‌یاب ممنوع است، مگر با اطلاع میراث فرهنگی، این مسئله مصوبه هیأت دولت دارد. یک موقع این دستگاه‌ها را کلاً ممنوع کردند، بعد توجیه آوردند که این دستگاه‌ها فلزیاب هست و در جاهای مختلف مانند معادن یا امور دامداری از آن استفاده می‌شود، در نتیجه برای جلوگیری از سوء استفاده از این دستگاه‌ها مصوبه هیأت دولت گرفتند طوری‌که فروش این فلزیاب‌ها ممنوع هست مگر این که شرکت‌ها شماره سریال و هدف خریدار از خرید این دستگاه را به میراث فرهنگی اطلاع دهند. میراث فرهنگی هم باید مراقبت می‌کرد که اگر از این دستگاه‌ها در بحث گنج‌یابی سوءاستفاده شد آن موقع مجازات درنظر گرفته شده را اعمال کند، حتی هرگونه نقل‌وانتقال این دستگاه‌ها بعد از خریدار اولیه هم باید با اطلاع میراث فرهنگی انجام می‌شد.»
اردشیر اروجی ادامه می‌دهد: «اما متاسفانه این مراحل آن‌طورکه باید انجام نشد، یعنی فروش این فلزیاب‌ها به‌اطلاع میراث فرهنگی نرسید. درصورتی‌که میراث فرهنگی با شناسایی فروشندگان می‌تواند اطلاعات خودش را در اختیار پلیس فتا قرار دهد و از طریق آن جلوی این کار را بگیرد که البته به‌نظر من میراث فرهنگی در این زمینه جدی برخورد نکرده است. شما دیدید کار به‌جایی رسید که چند وقت قبل در یکی از شهرها کارگاه درست کرده بودند و استفاده از گنج‌یاب را آموزش می‌دادند، البته چون در فضای مجازی منتشر شد با پیگیری پلیس فتا با آن‌ها برخورد شد، اما ظاهراً آن‌طور که باید و شاید درخصوص موارد مشابه قانون به‌خوبی اعمال نمی‌شود و آزادانه تبلیغ می‌کنند، درحالی که با همکاری میراث فرهنگی و پلیس فتا باید جلوی این کار گرفته شود و این میراث فرهنگی هست که باید در این خصوص مدعی باشد.»
آن‌طورکه مشخص است فروش دستگاه‌های فلزیاب به‌صورت قانونی و برای مصارف مشخص می‌تواند انجام شود، اما آن‌چه امروز در فضای مجازی شاهد هستیم فروش غیرقانونی این دستگاه‌ها برای گنج‌یابی است. مسئله‌ای که به‌نظر می‌رسد نیاز به‌نظارت بیشتر دارد. درهمین رابطه سردار رحمت‌اللهی به ایلنا گفته بود که «با لینک شدن به‌سامانه برخط فضای مجازی درسال گذشته 180سایت فروش این تجهیزات را فیلتر کردیم و در سه ماهه اول سال جاری 86سایت فیلتر شدند.»
اما به‌نظر می‌رسد کنترل فعالیت این گروه‌ها در اینستاگرام چندان مانند فیلتر کردن یک سایت کار راحتی نیست؛ طوری‌که یکی از دلایلش بی‌شمار بودن آن‌ها است. با اشاره به‌این مسئله، اسدی، روابط عمومی یگان حفاظت میراث فرهنگی به همدلی می‌گوید: «درخصوص سایت‌های فروش دستگاه‌های فلزیاب با استفاده سامانه برخط سریع آن‌ها را شناسایی و فیلتر می‌کنیم اما درباره اینستاگرام که به سرور آن دسترسی نداریم، مشکل بیشتر می‌شود. البته با این وجود تعدادی از آن‌ها از طریق اداره حقوقی ما درحال پیگیری هستند، اما تعداد آنها زیاد است.»
با این وجود شاید تنها راه جلوگیری از حفاری‌های غیرقانونی به‌کمک این دستگاه‌های فلزیاب در محوطه‌های باستانی همان نظارت بر واردات و فروش دستگاه‌ها از طریق کد یا سریال آن‌ها است، البته دراین بین عوامل دیگری هم تاثیرگذار هستند. یکی از دلایل افزایش فروش این تجهیزات در مصارفی مانند گنج‌یابی پایین بودن سطح آموزش و البته پایین بودن درآمد و شرایط اقتصادی مردم است. طوری‌که گروه‌های خاصی با دراختیار داشتن این دستگاه‌ها اقدام به فریب افراد نیازمند در ازای دریافت پول یا سهم اندکی از گنج احتمالی کشف شده می‌کنند و به‌جانِ محوطه‌های باستانی می‌افتند. دراین باره اردشیر اروجی، مدیرکل سابق دفتر اطلاعات و آمار سازمان میراث فرهنگی می‌گوید: «یک نکته مهم بحث آموزش است که رسانه‌ها باید برای مردم مشخص کنند؛ اگر ما می‌گوییم یک محوطه‌ای ارزشمند هست به‌این معنی نیست که حتماً آن‌جا اشیای تاریخی وجود دارد، اما گاهی گروهی از مردم فریب همان شبکه‌های قاچاق اشیای تاریخی را می‌خورند و شروع به حفاری این محوطه‌ها می‌کنند که آیا چیزی گیرشان بیاید یا نیاید. یعنی عدم آموزش و پایین بودن وضعیت اقتصادی سبب می‌شود این رفتارها اوج بگیرد. وقتی سرانه و درآمد اقتصادی جامعه پایین بیاید، بزهکاری افزایش پیدا می‌کند و یکی از موارد آن همین گنج‌یابی است.»
او درباره فریب خوردن افراد برای گنج‌یابی و اعتیاد داشتن به‌انجام چنین کاری حتی در میان چهره‌های سرشناس ادامه می‌دهد: «گاهی افراد فریب می‌خورند، یک مورد زمانی‌که مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران بودم فردی را گرفتیم که محیط یک امامزاده را به‌قصد پیدا کردن گنج حفاری کرده بود، به‌طرف گفته بودند برای این‌که از گنج مراقبت شود آن را در امامزاده دفن کرده‌اند، آن بنده خدا هم با بدبختی توی تاریکی با شمع شروع کرده بود به کندن زمین، چیزی هم پیدا نکرده بود. اصلاً گنج‌یابی اعتیاد دارد، در دوره مسئولیتم به‌یک مورد برخوردم که شما باورتان نمی‌شود، اشخاص معتبری داشتیم که اگر اسم بگویم سرتان سوت می‌کشد، به ما مراجعه می‌کردند که فلان نقطه گنج هست، اگر حفاری کنیم و به‌آن برسیم مثلاً به‌مدت سه سال بودجه کشور تامین می‌شود. من چون آدم واقع‌گرایی بودم می‌دانستم همه این‌ها الکی هست اما گاهی مسئولین بالا دستی من باورشان می‌شد که چنین چیزی وجود دارد.»