تصنیف‌خوان مشروطه و آزادی

عارف قزوینی، نخستین کسی است که شعر و موسیقی را به صورت «تصنیف» با مضامین بکر اجتماعی توأم ساخت و با این ابتکار که از نظر روح حساس و محدودیت‌‌های محیط و اجتماع بسیار شایان توجه و قابل اهمیت بود، به انعکاس افکار خویش پرداخت و بدین ترتیب طبع سرکش و دموکرات خود را در هدایت جامعه و آشناساختن مردم به حقوق اجتماعی به کار واداشت. موفقیت عارف مرهون تصنیف‌‌های اوست که بسیار ساده و شاعر هرکدام را به منظوری سیاسی سروده است. از دیگر مزیت‌‌های تصنیف‌‌های عارف آن است که خود هم شاعر، هم موسیقیدان و هم خواننده بود و به تصنیف‌‌ها معنی و مفهوم ملی داد. یکی از تصنیف‌‌های مشهور او ‌‌‌‌«از خون جوانان وطن لاله دمیده» است که پس از فتح تهران به دست ملیون و گشایش مجلس دوم، به یاد اولین قربانیان راه آزادی ساخته شد که در آن روزها غوغا و شوری به پا ساخت و مدتها بر سر زبان مردم بود. عارف باقی‌مانده عمر را در خانه‌ای اجاره‌ای در یک قلعه کوچک در دره مرادبیک با یک کلفت به صورت تبعیدی و خود خواسته سکونت گزید؛ در حالی که دارایی او سه سگ و دو دست لباس کهنه بود. او در سال‌های پایانی با فقر دست به گریبان بود و اگرچه دوستان دور و نزدیک به او کمک می‌کردند، این امر به روح آزاده شاعر لطمه می‌زد و او را شرمنده می‌ساخت. در این سال‌‌ها بیماری او شدت گرفت و حنجره‌اش گرفت و از خواندن باز ماند. از همه به جز دوستان صمیمی‌اش فاصله گرفت و بدبینی و سوء ظن باعث شد همه را شیطان و دروغگو بنامد. سرانجام عارف در روز یک شنبه یکم بهمن ۱۳۱۲ خورشیدی در حالی که ۵۴ سال داشت، مرگ زودرس به سراغش آمد. او پس از ۱۰ روز بیماری سخت به کمک جیران پرستار پیرش خود را به کنار پنجره کشاند، تا آفتاب و آسمان میهنش را عاشقانه ببیند و او پس از دیدن آفتاب این شعر را زمزمه کرد:«که پاک آمدم، پاک رفتم به خاک/ ستایش مر آن ایزد تابناک.» سپس به بستر بازگشت و لحظاتی بعد جان سپرد و در آرامگاه بوعلی سینا (واقع در همدان، خیابان بوعلی) به‌خاک سپرده شد.