خانه‌های امنی برای زنان بی‌پناه

همدلی| اگر مخاطب سریال‌های تلویزیونی باشید، «خانه امن» برای شما تداعی‌کننده مجموعه‌ای خواهد بود که پاییز سال گذشته روی آنتن شبکه یک سیما رفت، اما برای زنان بی‌پناه ایرانی، معنای دیگری دارد؛ معنایی به وسعت امنیت. زیر پوست این شهر، زنان و دخترانی زندگی می‌کنند که قربانی خشونت‌های روحی و جسمی هستند؛ زنانی که جان خود را برداشته و برای حفظ امنیت خود به خانه‌های امن پناه می‌برند. آنها زخم خورده مردانی هستند که به‌جای حمایت، روح و جسم زن، دختر، مادر یا خواهرشان را زخمی می‌کنند؛ زخم زبان، زخم آتش ته‌سیگار و زخم چاقو. این زنان شاید هر روز از خود بپرسند به کدام گناه باید روح و روانشان به دست مردان زندگی‌شان آسیب ببیند.
در همین راستا سال ۹۳ سازمان بهزیستی تصمیم گرفت برای اسکان موقت زنان تحت خشونت خانگی، خانه‌هایی به نام «خانه امن» را تشکیل دهد. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری هم در طول این سال‌ها به بهترین شکل ممکن از این خانه‌ها حمایت کرده و زنان بی‌پناه را از یاد نبرده است. اهمیت موضوع زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم طبق گزارش‌های مراکز مداخلات اجتماع‌محور مخصوصاً اورژانس اجتماعی و همچنین گزارش مداخلات پلیسی و قضایی‌محور، خشونت خانگی در سراسر ایران در ایام مواجهه با ویروس کرونا افزایش داشته است.
شهریور ماه سال ۱۳۹۹، حدود 6 ماه بعد از شیوع بیماری کووید۱۹ در ایران، آمارها حکایت از رشد خشونت خانگی در کشور داشت. شرایط خاص حاکم بر خانواده‌ها و جامعه متأثر از شیوع بیماری، فاصله‌گذاری اجتماعی، پیگیری آموزش‌ مجازی دانش‌آموزان و دانشجویان در منازل، دورکاری شاغلان و همچنین پیامدهای اقتصادی منفی ناشی از این بیماری، سبب نزدیکی بی‌سابقه‌ اعضای خانواده و به تبع آن تجربه برخی خشونت‌های خانگی شد. البته این شرایط در دیگر کشورها نیز وجود داشت و زنان در اقصی نقاط جهان به واسطه درگیری دنیا با کرونا، از گزند خشونت‌های خانگی در امان نبودند.

معاونت زنان ریاست جمهوری؛ پیشگام در حمایت از زنان بی‌پناه

معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با بررسی داده‌های آماری و دریافت گزارش از نهادهای ذیربط تصمیم گرفت موضوع خشونت‌های خانگی علیه زنان را به طور ویژه بررسی و در جهت کاهش آمارها اقدام کند. سازمان بهزیستی کشور مهم‌ترین نهاد مجری، تأثیرگذار و پیشگیری‌کننده در حوزه مداخلات اجتماع‌محور است؛ از این رو معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در مرحله اول با هماهنگی سازمان بهزیستی کشور، تعداد مراکز اسکان موقت دولتی و غیردولتی (خانه‌های امن) را مشخص کرد و مسئولان فنی صرفاً مراکز اسکان موقت غیردولتی به منظور جامعه هدف، به این معاونت معرفی شدند.
طبق آمارها تا شهریور ماه سال ۱۳۹۹، هفت خانه امن دولتی و ۱۳ خانه امن غیردولتی فعال مشغول به کار بودند. استان‌های کرمان، لرستان، خراسان جنوبی، زنجان، تهران، خراسان رضوی و کرمانشاه دارای خانه امن دولتی بودند و استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، بوشهر؛ تهران، چهارمحال و بختیاری، گیلان، گلستان، هرمزگان، کردستان، فارس، یزد و مرکزی، خانه امن غیر دولتی داشتند. مجموعاً در ایران ۲۰ خانه امن دولتی و غیردولتی فعالیت می‌کنند.

خانه‌های امن به نام زنان بی‌پناه

شاید امروز بسیاری از زنان ایرانی ندانند 20خانه امن در کشور وجود دارد و سرقفلی همه این خانه‌ها به نام زنان بی‌پناه خورده است. خانه‌های امن برای حمایت از زنان و کودکان تحت خشونت خانگی تشکیل شده است. در این مرکز، مادر به همراه کودک می‌تواند ورود پیدا کند. در خانه امن به این مسئله توجه شده که مادر و کودک آسیب‌دیده را در صورت داشتن دستور قضائی از یکدیگر جدا نکنند. همچنین زن یا دختر خشونت دیده می‌تواند به شکل خودمعرف با اورژانس اجتماعی تماس بگیرد.
مراکز و خانه‌های امن، تابلو ندارند و فقط مقامات قضایی و مسئولان سازمان بهزیستی از نشانی این اماکن آگاهی دارند. افراد با گذراندن مراحل قضایی می‌توانند به مدت 21روز در این مراکز اقامت داشته باشند. در این اماکن روان‌شناس، مشاور، مددکار اجتماعی، پزشک و روان‌پزشک به بررسی شرایط مددجویان می‌پردازند. زنان خشونت دیده به مدت 48 یا 72 ساعت در خانه‌های امن اقامت داشته و در صورت وجود شرایط مناسب به خانه برمی‌گردند، در غیر این صورت در همان خانه‌های امن اقامت پیدا می‌کنند. در ضمن خدمات مشاوره روی فرد منشاً خشونت نیز انجام می‌شود. اگر محیط برای زن نامناسب باشد، او را به خانه امن منتقل می‌کنند. زنان خشونت دیده و تحت آسیب به مراکز حمایتی فرستاده شده و همان‌طور که گفته شد تا 21 روز در آنجا اقامت دارند.

حمایت و توانمندسازی زنان و دختران در معرض خشونت

معاون امور اجتماعی بهزیستی استان تهران 28 بهمن‌ماه سال گذشته در این باره گفت: «زنانی که به دلیل خشونت همسر یا پدر به این خانه‌ها مراجعه می‌کنند، می‌توانند با حکم قاضی در این مراکز ساکن شوند.» مهدی خانکه با بیان این‌که ۲ مرکز (دولتی) خانه امن؛ یکی با ظرفیت ۱۰ تخت و دیگری با ظرفیت ۵ تخت در استان تهران فعال است، اظهار کرد: «هدف کلی تأسیس خانه‌های امن، حمایت و توانمندسازی زنان و دختران در معرض خشونت یا خشونت‌دیده، تأمین محل امن جهت این دسته از زنان و فرزندانشان (با در نظر گرفتن محدودیت‌های شرعی برای پسران)، ارتقای توانمندی‌های زنان جهت مقابله با بحران‌های فردی و همچنین افزایش آگاهی عموم مردم نسبت به خشونت‌های خانگی، مسائل و مشکلات مرتبط با آن، به خصوص روی کودکان و راهکارهای ممکن برای کاهش این خشونت‌ها است.»
افرادی که در خانه امن پذیرش می‌شوند بدون شک شرایط ویژه‌ای را پشت سر گذاشته‌اند و حتی می‌توان گفت جان خود را برداشته و از خانه بیرون زده‌اند. عدم امنیت جانی و روانی در خانه موجب شده خیلی از آنها با حال روحی و جسمی وخیم در حالی که آثار کبودی و آسیب دیدگی روی بدنشان مشهود است از خانه بیرون بزنند تا شاید جانشان را نجات بدهند.
اگر محلی برای اسکان، بازپروری روحی و محلی امن برای این افراد نباشد چه بلایی بر سر آنها خواهد آمد؟ خیلی از این زنان هیچ حامی و حمایتگری ندارند؛ نه راه پس دارند و نه راه پیش. آنها درمانده از تحقیر و خشونت از خانه بیرون می‌زنند و نیاز به حمایتی اصولی و ویژه دارند؛ کاری که در خانه‌های امن با حمایت معاونات امور زنان و خانواده ریاست جمهوری انجام می‌شود و اغلب زنان خشونت دیده پس از مدتی توانمند و مستقل می‌شوند.
خیلی از زنان آسیب‌دیده امروز در کارگاه‌های خیاطی، آشپزی و شیرینی پزی مشغول به کار هستند و درآمدزایی دارند. آنها اعتماد به نفس پیدا کرده و برای بهتر کردن زندگی خود و فرزندشان تلاش می‌کنند. این در حالی است که در موارد زیادی نیز فرد آسیب دیده از خشونت با مداخله کارشناسان و متخصصان روان‌شناسی و مشاوران و تحت نظارت آنها به خانه‌هایشان بازمی‌گردند و دیگر تحت خشونت نیستند. در واقع خانه‌های امن برای افرادی است که همه درها و مسیرها برای بازگشت به زندگی قبلی‌شان بسته شده و در مواردی که مشاوره و مداخله هم جواب ندهد، از این افراد در خانه امن حمایت می‌شود.

ارائه خدمات روان‌شناسی برای بازگشت زنان بی‌پناه به زندگی

در ۹ ماهه سال 99، حدود ۱۴۹ مددجو از خدمات مددکاری و روان‌شناسی مراکز دولتی استفاده کردند، این در حالی است که تعداد مددجویان در ۹ ماهه اول سال ۹۸، حدود ۲۵۸ نفر بوده است. در ۹ ماهه اول سال ۹۹ در مجموع ۳۹۲ مورد خدمت روان‌شناسی در مراکز خانه‌های امن استان تهران به مددجویان ارائه شد که این رقم در مدت مشابه سال قبل، ۶۸۱ مورد بود. همچنین در ۹ ماهه اول سال ۹۹، در مراکز خانه‌های امن استان تهران ۵۴۴ مورد خدمت مددکاری اجتماعی به مددجویان ارائه شده و این رقم نیز در مدت مشابه سال ۹۸، هزار و 131 مورد بوده است.
همان‌طور که اشاره شد زنانی که به دلیل خشونت همسر یا پدر به این خانه‌ها مراجعه می‌کنند، می‌توانند با حکم قاضی در این مراکز ساکن شوند، اما متأسفانه در مواردی بدون نظر مددکار اجتماعی یا کارشناس مربوطه، مددجو به فرد مرتکب خشونت تحویل داده شده و همین امر باعث می‌شود این زنان مجدداً در سیکل خشونت قرار گیرند. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در این زمینه نیز پیشگام بوده و با برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های مناسب و مؤثر، سعی در کاهش و همچنین جلوگیری از قرار گرفتن زنان در معرض تکرار خشونت داشته است. اکثر این زنان، به دلیل خشونت‌های جسمی، روحی و روانی و به علت نداشتن مهارت زندگی، عدم مهارت در ایجاد ارتباط با همسر، خیانت، اعتیاد همسر و فقر اقتصادی به این مراکز مراجعه می‌کنند. دختران نیز با قوانین و مقرراتی که در منزل توسط پدر اجرا می‌شود موافق نبوده و همین امر باعث خشونت والد نسبت به دختر می‌شود و به دنبال آن یا فرار یا به این مراکز مراجعه می‌کنند.

برنامه‌های مؤثر معاونت زنان برای زنان خشونت‌دیده

معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در مرحله دوم، دو نشست با مسئولان بهزیستی برگزار کرد. در این نشست‌ها در خصوص موارد بسیاری از جمله نداشتن بودجه کافی برای رسیدگی به امور جاری، کمبود نیروی آموزشی به جهت آموزش و توان‌افزایی زنان آسیب‌دیده، ناآشنا بودن برخی نهادهای ذیربط با موجودیت خانه‌های امن، عدم ساختار فرهنگی برای معرفی خانه‌های امن و کم بودن تعداد ماشین‌های اورژانس اجتماعی تبادل نظر شد.
همچنین پیشنهاد شد کمیته‌ای در معاونت امور زنان و خانواده به منظور ارتباط با تشکل‌های حامی زنان آسیب‌دیده و در تعامل با سازمان بهزیستی کشور تشکیل شود. همچنین به موضوع کودکان در فرآیند این آسیب‌ها و پیگیری این موضوع پرداخته شد که تعداد موارد قابل توجهی از آسیب‌های مطرح شده از سوی تشکل‌ها متوجه بحث کودکان بوده است. زنانی که فرزند دارند و کودکان‌شان خصوصاً دخترانشان در معرض خشونت و آسیب هستند نیز با نگاهی ویژه‌تر مورد بررسی قرار گرفتند.
مداخله فرهنگی از سوی رسانه‌ها خصوصاً از سوی صدا و سیما و بالا بردن سواد جامعه در زمینه خشونت علیه زنان، زنان آسیب‌دیده و تشکل‌های حامی زنان آسیب دیده و همکاری وکلای دادگستری با اقامت‌گاه‌های موقت زنان در سراسر کشور از دیگر موارد مطرح شده در نشست بود.

حمایت مرحله به مرحله معاونت زنان ریاست جمهوری از زنان آسیب‌دیده

در مرحله سوم نهادهای دیگر ذیربط شناسایی شدند و از هر یک از آنها در نشست‌های بعدی دعوت به عمل آمد؛ مسئولان معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه، کانون وکلای دادگستری، وزارت کشور، وزارت دادگستری و نیروی انتظامی در محل معاونت گرد هم آمدند و تشکل‌های حامی زنان آسیب‌دیده سراسر کشور از جمله مسئولان فنی خانه‌های امن بدون واسطه پیشنهادات و معضلات خود را مطرح کردند. 
ماحصل این ارتباطات احیای مرکز اسکان موقت استان مازندران و علاقمندی مدیران کل امور زنان و خانواده استانداری‌ها به بحث مراکز اسکان موقت بود.
این نشست‌ها با عناوین تمهیدات اجتماعی و حقوقی رویه‌های جاری مرتبط با زنان آسیب‌دیده، شیوه‌های علمی کاربردی در رفع چالش‌های اجتماعی، حقوقی و انتظامی مرتبط با زنان آسیب‌دیده و تجربیات موفق تشکل‌های حامی زنان آسیب‌دیده در سراسر کشور برگزار شدند.
نتیجه این جلسات، دریافت ایده‌ای از سوی بهزیستی برای ایجاد یک صندوق مالی به منظور رسیدگی به شرایط زنان آسیب‌دیده یا در معرض آسیب بود. بنا بر این شد در مورد این طرح همفکری شده و طرحی از سوی بهزیستی ارائه شود. البته وجود چنین صندوقی در لایحه حفظ کرامت و حمایت از زنان در برابر خشونت دیده شده است.
در مرحله چهارم‌ با همکاری و مشارکت بهزیستی با معاونت امور زنان و خانواده، مقرر شد با همکاری دوجانبه معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری و سازمان بهزیستی کشور، بحث آموزش و توانمندسازی پرسنل خانه‌های امن دولتی و غیر دولتی سراسر کشور از طریق تفاهمنامه معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با مؤسسه ارتقای کیفیت زندگی زنان آتنا (اولین خانه امن غیر دولتی تهران) که دارای تیم کارآزموده‌ای هستند، پیگیری شود. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری تأمین بودجه را نیز بر عهده گرفت.
بدین منظور با اختصاص اعتبار به اجرای این طرح، زمینه آموزش مجازی نزدیک به ۱۰۰ نفر از پرسنل مکان‌های اسکان موقت زنان خشونت‌دیده در سراسر کشور به مدت ۳۲ ساعت، به علاوه آموزش مهارت‌های ۱۲گانه زندگی مورد نظر این معاونت به این تعداد پرسنل به مدت ۵ ساعت، تهیه و توزیع بروشور و جزوات و همچنین پادکست‌های آموزشی با محوریت ایجاد روابط صمیمانه خانوادگی، اهمیت گفت‌وگوی خانوادگی بر مبنای اصول اخلاقی مندرج در دین اسلام و فرهنگ ایرانی فراهم شد که در اردیبهشت و خرداد سال ۱۴۰۰ به اجرا درآمده است.

کارنامه موفق و قابل اعتنای معاونت زنان ریاست جمهوری در حمایت و گسترش خانه‌های امن

در مرحله پنجم، معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری توانست تصویری نسبتاً روشن از بازخورد تلاش‌ها و تعاملات خود به جهت کاهش خشونت خانگی و با توجه به برنامه‌های تدارک دیده شده نسبت به جامعه هدف خود دریافت کند.
 ششمین نشست مجازی تشکل‌های حامی زنان آسیب دیده در سراسر کشور در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۰ به همین منظور برگزار شد. در این نشست گزارش اولیه مؤسسه آتنا توسط مدیر عامل مجموعه قرائت و توضیح داده شد با همکاری‌های بیشتر میان معاونت امور زنان و خانواده، سازمان بهزیستی کشور و مؤسسه آتنا، به صورت مجازی به جای 10 استان، تمامی تشکل‌های حامی زنان آسیب دیده موسوم به مراکز اسکان موقت زنان (خانه‌های امن) استان‌های کشور زیر چتر آموزشی این طرح قرار گرفتند. خوشبختانه بازخوردهای دریافتی از اجرای این طرح که شامل آموزش و توانمندسازی این افراد در استان‌های کشور در زمینه‌های اطلاعات پایه‌ای در حوزه خشونت، مددکاری اجتماعی، روان‌شناسی، حقوقی، جذب منابع مالی و مهارت‌های مدیریتی و همچنین آموزش مهارت‌های زندگی به جامعه هدف به انضمام تهیه پادکست و بروشورهای آموزشی بوده، تا کنون مطلوب و مورد توجه گروه هدف بوده است.
در مرحله ششم پیش‌بینی می‌شود در تیرماه سال ۱۴۰۰ هفتمین و در واقع آخرین نشست تشکل‌های حامی زنان آسیب‌دیده کشور برگزار شود. در ادامه می‌توان از آنچه در ۱۰ ماه از شروع اجرای این روند گذشته است به دستگاه‌های همکار و همچنین جامعه هدف و در نهایت ثبت در عملکرد ماه‌های پایانی معاونت امور زنان و خانواده در دولت دوازدهم جمهوری اسلامی، گزارشی ارائه کرد.
در ماه‌های منتهی به پایان دوره دولت دوازدهم، در مجموع 11 خانه امن دولتی و 15 خانه امن غیر دولتی فعال هستند. این افزایش قابل توجه تعداد خانه‌های امن و همچنین تعداد متقاضیان به تأسیس چنین مراکزی، از نشانه‌های همکاری بیش از پیش معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری و سازمان بهزیستی کشور و پیشبرد اقدامات معاونت امور زنان و خانواده در سایه این همکاری‌ها بوده است.