بررسی آثار سپیده نیک‌رو در گروه صلح و کودک انجمن علمی مطالعات صلح ایران
- شناسه خبر: 1623
- بازدید : 225
- نویسنده: فاطمه فاضلی
سیزدهمین نشست گروه صلح و کودک انجمن علمی مطالعات صلح ایران با همکاری کتاب‌های مهتاب و دبستان شهید افشاریان روز شنبه چهارم اسفند ۱۴۰۳ در محل انتشارات محراب قلم (کتاب‌های مهتاب) برگزار شد.
مدیر نشست مهتاب حاجی محمدی در ابتدای جلسه به معرفی انجمن علمی مطالعات صلح ایران و گروه‌های مختلف آن پرداخت و پس آن با معرفی منتقد جلسه یاشار هدایی سخنان ایشان آغاز شد.
یاشار هدایی رویکرد نقد خود را رویکرد شناختی دانست که چگونگی فهم و ادراک‌های ذهنی ما از جهان پیرامون را مشخص می‌کند. وی اشاره کرد صلح را اغلب در مقابل جنگ می‌بییند اما صلح در معنای موّسع آن فراتر از فقدان جنگ است. معنای موّسع صلح در واقع نسبت من با دیگری است. و در این بحث «من» همان «کودک» است. باید دید کودک چگونه دیگری را می‌بیند و پردازش می‌کند.
بر اساس رویکرد شناختی ژان پیاژه و ماهیت طرح‌واره یا اسکیما یا ساخت‌های شناختی، کودک بر اثر تعامل با محیط، طرح‌واره‌ها یا مدل‌های ذهنی یا انگاره‌هایی را می‌سازد. کودکی که در محیط پرتنش مثل جنگ و … بزرگ شده، طرح‌واره‌اش این است که جهان جای ناامنی است و دیگری کسی است که نمی‌شود به آن اطمینان کرد. برعکس کودکی که در محیط غنی، با کیفیت و بدون تنش بالیده؛ طرح‌واره‌ای دارد که می‌گوید جهان جای امنی است و دیگری و دیگران امن هستند. این طرح‌واره را رویکرد عصب‌شناسی، با تحلیل نورون‌های مغزی نشان می‌دهد. هر تجربه‌ای می‌تواند سلول‌های عصبی را با آرایش جدیدی کنار هم بچیند. در واقع مغز، حاصل روابط بین‌فردی و روابط اجتماعی است.
مخاطب ادبیات کودک و نوجوان با غوطه‌وری در داستان و شخصیت‌ها، دو فرایند جذب و انطباق را تجربه می‌کند. این فرایند در کتاب روان‌شناسی رشد جیمز وندر زندن دو تعریف دارد. جذب وارد کردن تجربه‌های تازه در طرح‌واره‌ی موجود و انطباق، تغییر دادن طرح‌واره‌ی موجود بر اساس تجربه‌های تازه است. به این معنا فرایند جذب و انطباق باعث رشد ذهنی کودک می‌شود.
هدایی یکی از کارکردهای ادبیات کودک و نوجوان را تغییر در طرح‌واره‌ها دانست. از جمله تغییر نگرش نسبت به دیگری. که مرتبط با مفهوم صلح است. وی در ادامه به ویژگی‌های آثار سپیده نیک‌رو که مرتبط با موضوع نشست می دانست اشاره کرد.
- نیک‌رو مخاطب خودش را می شناسد. اهمیت این موضوع در نظریات خواننده محور مانند بحث خواننده‌‌ی نهفته ایدن چمبرز مطرح شده است. خواننده باید خودش را در متن پیدا کند وگرنه نمی‌تواند ارتباط برقرار کند. این ویژگی مستلزم هم‌سویی است. نیک‌رو در کتاب پسر و دوچرخه منتشر شده در نشر میچکا روابط بین پسر و دوچرخه و تقابل این دو و کنش‌های ذهنی‌شان را نشان می‌دهد که در ابتدا از یکدیگر دلخوری‌هایی دارند اما با مرور خاطرات و همدلی به درکی از یکدیگر می‌رسند. پسرک با دیگری که این بار دوچرخه است روبه‌رو می‌شود. نیک‌رو اینجا مخاطب را می‌شناسد. کتاب برای کودکان پنج سال به بالا است. تفکر فیزیونومیک و جاندارپنداری اشیا یکی از ویژگی‌های مخاطب در این رده‌ی سنی است.
- دیگری در آثار نیک‌رو حضوری پررنگ دارد. رابطه با دیگری‌ها در این آثار در راستای مفهوم صلح است. دیگری بدل به بیگانه نمی‌شود. دیگری این آثار طرد نمی‌شود. حاصل این آثار این است که مخاطب می تواند با دیگری همدلی کند. شخصیت اصلی داستان دیگری‌ها را در داستان‌ها نمی‌راند بلکه آن‌ها جذب و هضم می‌کند.
- دیگری‌ها در آثار نیک‌رو لزوماً و منحصراً به شخصیت‌های انسانی منحصر نمی‌شوند. مانند کتاب هیولای بی‌رنگ که کتابی محیط‌زیستی است. که در آن دیگری هیولایی بی‌رنگ لاک‌پشتی را در برگرفته و حیوانات برای نجات او تلاش می‌کنند و در نهایت دختری به او کمک می‌کند و آب‌های اطراف را پاکسازی می‌کند. اینجا در واقع دیگری یک شخصیت جانوری است و یک دیگران بزرگ‌تر که همان انسان به ماهو انسان است.
- دو نهاد خانواده و آموزش و پرورش در آثار این نویسنده حضور پررنگ دارند. این دو نهاد خیلی مهم هستند. به خاطر اینکه در بحث اجتماعی شدن کودک و جامعه‌پذیری کودک بسیار نقش‌آفرین هستند. یکی اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی، خانواده و دومی، مدرسه. در مجموعه‌ی هفت‌جلدی دنیا لوکیشن یا صحنه مدام بین خانه و مدرسه در رفت و آمد است. پدر و مادر در خانه و دانش‌آموزان و هم‌کلاسی‌ها و اولیا در مدرسه، روابط بین‌فردی‌شان را با دنیا که دخترکی بامزه و باهوش است پیش می‌برند. دنیا دخترکی است که دو ویژگی متمایز دارد. یکی اینکه عینکی است و دوم این که برچسبی خورده به نام دست و پا چلفتی! اروینگ گافمن در نظریه‌ای جامعه‌شناسی به موضوع داغ ننگ پرداخته که در واقع به همین برچسب زدن‌ها اشاره می‌کند. دنیا از این برچسب زدن‌ها متنفر است و در ابتدای داستان معتقد است که فرق داشتن بد است. روند روابط اجتماعی دنیا با ورود دوست تازه‌اش یلدا که در جریان این برچسب نیست و معلم جدید که شباهت‌هایی به او دارد به طریقی پیش می‌رود که در آخر داستان به این نتیجه می‌رسد که فرق داشتن خوب است و چیز بدی نیست. ارتباط‌های بین فردی در تغییر طرح‌واره‌ی ذهن دنیا موثرند.
- کنش ذهنی دنیا درباره‌ی نازنین مورد توجه است. دنیا می‌گوید: «نازنین قشنگ‌ترین چشم‌های دنیا را دارد. و اصلاً مهم نیست که چقدر بدجنس است. چون معلم‌ها بیشتر وقت‌ها این چیزها را نمی‌فهمند.» این نکته‌ی کلیدی نوعی نقد به رویکرد رفتارگرایی است که در مدارس و خانه‌های ما حاکم است. به صورتی که با درون کاری ندارند و می‌خواهند رفتار را از بیرون تغییر دهند. این رویکرد از دهه چهل شمسی در آموزش و پرورش در هم‌سویی با رویکرد سابق در مکاتب رایج شده است. حرف دنیا در اینجا توجه به کتمان دنیای درون بچه‌ها و توجه به بیرون است.
در جلد سوم دنیا نیز نقد عمیقی به همین رویکرد رفتارگرایی در حوزه‌ی آموزش هست که در دیالوگی یکی از دوستان دنیا به نام سما می‌گوید: «مگه معلم‌ها هم اشتباه می‌کنن؟» من و یلدا با هم گفتیم: «آره.» من گفتم: «اما وقتی اشتباه می‌کنن به روی خودشون نمی‌آرن. جز خانم ما که واقعاً یک بار که یک چیزی رو اشتباه گفت معذرت‌خواهی کرد.» توجه کنید که در این دیالوگ چقدر امکان تغییر طرح‌واره وجود دارد. یا در جلد چهارم که نقدی است بر نوشتن اسم بدها و خوب‌ها روی تخته و دیگری‌سازی کاذب به وسیله‌‌ی آن.
- در برخی از آثار نیک‌رو دیگری در مفهوم جامعه‌شناسی آن به کار برده می‌شود. از جمله در رمان کارآگاه خانم جان از نشر پیدایش که خواهر و برادری بر اثر مشکلات پدر و مادر برای زندگی با مادربزرگشان به روستایی به نام دولت آباد می‌روند. داستان، تفاوت‌های بچه‌های شهر و روستا را توصیف کرده. از جمله اینکه شخصیت شایان که در کوچه فوتبال بازی می‌کند از اینکه امیرعلی می‌تواند بدون بازی در کوچه، روپایی بزند متعجب می‌شود. بعد متوجه می‌شود که امیرعلی فوتبال را در مدرسه‌ی فوتبال یاد گرفته است. این نشانه‌ها که تمایز کودک و نوجوان روستا و شهر را نشان می‌دهند؛ در داستان به مثابه دیگری شروع می‌شود و در فرجام داستان این بچه‌ها با یکدیگر گروهی تشکیل می‌دهند که کار جمعی می‌کنند و یک معمای کارآگاهی و پلیسی را حل می‌کنند.
- نیک‌رو صلح را در بستر واقعیت‌های اجتماعی مطرح می‌کنند. صلح می تواند دو جنبه داشته باشد یکی صلح ایده‌آل و آرمانی یکی صلح در بستر اجتماعی. منطبق شدن ایده یا نظریه با عمل کار سختی است. نیک‌رو در کتاب طلسم شهر برف انتشارات قدیانی که یکی از کتاب‌های دیگری است که ایشان با درون‌مایه‌ی زیست‌محیطی منتشر کردند این مسأله را مطرح می‌کند. در این داستان گروهی از نوجوانان که با کمک مادربزرگِ آناهیتا، می‌خواهند به زمین و باریدن برف، کمک کنند؛ برای رسیدن به ایده‌شان از راهی نادرست وارد شده و به هک کامپیوترهای اداره‌ی برق دست می‌زنند. روند داستان به گونه‌ای است که نویسنده مطرح می‌کند برای هر ایده‌آل و آرمانی از جمله برای صلح مجاز نیستیم دست به هر کاری بزنیم.
- دیگری‌ها در آثار نیک‌رو مورد پذیرش قرار می‌گیرند. در اول رمان‌ها یک یا چند شخصیت حضور دارند که خصلت‌های چندان مطلوبی ندارند. ولی علی‌رغم این در داستان طرد نمی‌شوند بلکه پذیرفته می‌شوند و در گروه هضم می‌شوند.
- در کتاب‌های خانم نیک‌رو رقابت وجود ندارد و اگر هست در فرجام داستان مضمحل می‌شود. مانند کتاب خاطرات یک زامبی در قرنطینه از نشر قدیانی که قهرمان داستان و دوستش در ایام قرنطینه‌ی نوروز کرونا، با هم مسابقه برگزار می کنند. اما در پایان با همدلی جوری به همدیگر امتیاز می‌دهند که مساوی می‌شوند. یا در جلد چهارم دنیا، نیک‌رو نقدی به صندلی‌بازی داشته که در آن دنیا می‌گوید: «آخرش هم یک نفر برنده شد و شش نفر دیگر با لب‌های آویزان سر جایشان نشستند.» مسأله همین است. همین لب‌های آویزان یکی از مواردی است که صلح را به مخاطره می‌اندازد.
- در کارهای نیک‌رو گروه و فعالیت‌های گروهی پررنگ هستند. آشکارترین آن‌ها کتاب گروه مخفی از انتشارات محراب قلم است. که در این رمان و رمان کارآگاه خانم‌جان و مجموعه‌ی دنیا بچه‌ها گروهی کار می‌کنند. در طلسم شهر برف نیز گروهی از نوجوانان کار خود را به صورت گروهی پیش می‌برند.
- یکی دیگر از موارد وجود عنصر انصاف است که حاصل همدلی است. در داستان دنیا معلم شورایی به نام شورای اشتباه تشکیل می‌دهد که به اشتباه بچه‌ها رسیدگی کنند. در کنار این هیئت منصفه‌ای تشکیل می‌شود که برای داوری از قاعده‌ی انصاف پیروی کنند.
نکته‌ای که باید بر آن تاکید کرد این است که تاکید بر دیگری و پذیرش آن، در تقابل با هویت‌یابی و نفی هویت فردی قرار نمی‌گیرد. هویت‌یابی هم برای کودک و هم در دوره‌ی نوجوانی بحث مهمی است. اما همدلی با دیگری و پذیرش دیگری به معنای کنار گذاشتن هویت نیست.
هدایی در پایان گفت خانم نیک‌رو در کتاب گروه مخفی سروده‌ای دارند که می‌گوید: «چشمه‌ی دانایی کجاست؟ / راهی که توی قصه‌هاست» این راه توی قصه‌ها، راه ادبیات، راهی پر از بیم و امید است. از این جهت ادبیات کودک امیدوار است که تاثیر بگذارد. حتی اگر مانند شعری که در اول جلسه از خانم نیک‌رو خواندم در حد حضور یک تک‌درخت در افق باشد.
پس از نقد یاشار هدایی منتقدان کودک و نوجوان درباره‌ی آثار سپیده نیک‌رو صحبت کردند. زهرا حسنی درباره‌ی نقش مریم و نگرش دیگران به او در کتاب کارآگاه خانم‌جان و قضاوت نادرست و زودهنگام از شخصیت رها در رمان خاطرات یک زامبی در قرنطینه صحبت کرد.
پس از آن سیده هلیا اسلامی نژاد در مورد شخصیت نازنین در ابتدا و انتهای مجموعه‌ی دنیا و روند تکامل دوستی بچه‌ها با او گفت. بهار نورانی به نقش سما و مشکل او و نحوه‌ی همدلی دنیا با او در جلد دوم مجموعه‌ی دنیا اشاره کرد.
النا نهاری از تجربه‌ی خواندن مجموعه‌ی دنیا گفت. ویانا خلیل به تولد برادر کوچک‌تر شخصیت اصلی داستان گروه مخفی اشاره کرد و گفت نحوه‌ی حل ماجرا به او کمک کرده تا از قضاوت زودهنگام پرهیز کند.
در پایان نیک‌رو با تشکر از حاضران و منتقدین و اعضای کمیته‌ی صلح انجمن گفت نیازی نمی‌بیند خیلی صحبت کند چون نویسنده بیشتر نگرش‌هایش را در آثارش به نمایش می‌گذارد. پس از آن او انگیزه‌ی نوشتن آثار مدرسه‌ای را نیاز به تغییر ساختاری نهاد آموزش در ایران دانست. او اظهار داشت به عنوان دانش‌آموز، معلم و اولیا در مدرسه حضور یافته و در هیچ کدام یک از این جایگاه‌ها نتوانسته تغییراتی در این ساختار ایجاد کند. او کتاب‌های مدون و امتحان‌های اجباری را مانعی برای کارکرد معلم در کلاس دانست و گفت پیشنهادهای خود را برای آموزش بدون رقابت در قالب مجموعه‌ی دنیا به معلمان داده است. او گفت به این نتیجه رسیده‌ام که بهتر است کودکان نسبت به حقوق و مسئولیت‌های خود آگاه باشند تا نسل تازه بتواند با خواسته‌های خود روند آموزش را در کلاس‌ها تغییر دهد. چرا که در نسل‌های گذشته این آگاهی نسبت به حقوق وجود نداشت و ما نمی‌دانستیم باید از معلم خود چه توقعاتی داشته باشیم. او در پایان شکسته شدن ماهیت هرم قدرت در کلاس را اولین گام در تغییر محتوایی آموزش دانست و گفت در این صورت می توان امید داشت که آینده‌ای بهتر داشته باشیم و در جهت صلح گام برداریم. او اعلام کرد از این پس در باشگاه کتاب‌خوانی بچه‌های مهتاب که به همت انتشارات محراب قلم راه‌اندازی شده فرصت خواهد داشت فعالیت‌های مختلفی را با کودکان و نوجوانان آغاز کند.
