معصومیت از دست رفته کودکان کار

همدلی|  حمید رضا‌خالدی: با وجودی که همیشه مقوله کار کودک، دغدغه بسیاری از فعالان این حوزه است، اما هنوز هم نه تنها از بار محتوایی «کودک کار» کم نشده، بلکه در سال‌های اخیر و مخصوصا بعد از شیوع ویروس کووید و متوقف‌شدن برخی طرح‌های جهانی، بر میزان کودکان کار کشور‌ها در اشکال مختلف افزوده شده است.
اگرچه طبق قوانین بین‌المللیT کار برای کودکان منع شده اما آمارهای دو نهاد بین المللی یونیسف و سازمان بین‌المللی کار نشان می‌دهد بیش از ۱۶۰ میلیون کودک در جهان گرفتار کار اجباری هستند و این روند به دلایل مختلفی از جمله فقر، تبعیض و نابرابری، تغییرات آب‌وهوایی و مهاجرت در سال‌های آینده افزایش خواهد یافت.
طبق گزارش این سازمان جهانی، کار اجباری یکی از بزرگترین معضلات در همه کشورهای جهان است، به گونه‌ای که آمار نشان می‌دهد تا پایان سال ۲۰۲۲ میلادی(۱۴۰۱) بیش از ۲۸ میلیون زن و مرد و کودک در جهان درگیر آن هستند. اگرچه آمارهای مرتبط با کودکان کار در بسیاری از کشورها به طور رسمی اعلام نمی‌شود و همواره این‌گونه آمار در هاله‌ای از ابهام است اما طبق گزارش سال جاری سازمان بین‌المللی کار، ۶۳ درصد از نیروی کار اجباری در بخش‌های خصوصی کشورهای مختلف مشغول هستند که سود حاصل از کار آن‌ها افزون بر ۲۳۶ میلیارد دلار برآورد شده است.
نکته حائز اهمیت این است که سازمان بین‌المللی کار (ILO)، کار برای افراد زیر ۱۸ سال را ممنوع می‌داند، با این وجود کشورها در این تعریف با این سازمان همراه نیستند و بر سر سن کودک مناقشه دارند؛ به طور مثال در قانون اساسی هند، کودکان زیر ۱۴ سال را از کار در معادن، کارخانه‌ها یا مشاغل خطرناک منع می‌کند.
اکنون طبق آمارهای نهادهای بین‌المللی در جهان، حدود ۱۶۰ میلیون کودک به جای رفتن به مدرسه، برای امرار معاش کار می‌کنند؛ به عبارت دیگر از هر ۱۰ کودک اکنون یک نفر ناچار از کارکردن است. این آمار خیره‌کننده و فزاینده برای جهان کنونی بسیار شرم‌آور است و دائم به کشورها یادآوری می‌کند که مراقب باشید کودکانتان نباید در مزارع و خیابان‌ها و .. کار کنند.
«ما»ی بی‌معنا
طبق آنچه پیام روشنفکر، فعال حوزه کودکان کار اشاره کرده، «شعار امسال روز جهانی مبارزه با کار کودک این است که «ما به تعهدات‌مان عمل کنیم». حال اینکه منظور از این «ما» چه کسانی هستند، موضوعی است که باید درباره آن صحبت کنیم. مبارزه با کار کودک یک تعهد جهانی و ملی نیست.
مورد دیگری که روشنفکر در تحقیقات به آن دست پیدا کرد، سهم ۵۸ درصد کودکان کار پسر نسبت به دخترهاست؛ با این وجود که دختر‌ها بیشتر در مشاغل خانگی و بخش‌های پنهانی مشغول‌اند که همین میزان آسیب را برای آن‌ها بیشتر می‌کند. او اشاره می‌کند: «دختر‌ها معمولا در مشاغل خانگی و در بخش‌های پنهان‌تر هستند؛ بنابراین طبق هرمی که به آن اشاره کردم، کشاورزی سهم بالایی از کار کودک است، فقط نوک آن کار در خیابان است، پس کودکان کار خیابان فقط بخش کوچکی از کار را به ما نمایش می‌دهند. همچنین از وقتی که در دنیا به کاهش کار کودک متعهد شدند، زمان زیادی نگذشته و حدود سال ۲۰۰۰ بوده است.
وضعیت کودکان کار در ایران
اما اوضاع ایران چطور است؟ طبق آنچه در این پژوهش به دست آمده، در ۵۰ تا ۶۰ سال اخیر، ایران از کشوری روستانشین به کشوری شهرنشین ارتقا پیدا کرده است و حالا حدود ۷۵ درصد شهرنشین هستیم. بااین‌حال، حدود ۴۴ درصد کار کودک ما در بخش کشاورزی است. روشنفکر اضافه می‌کند: «شاید آنچه در ایران کمتر به آن پرداخته شده، پدیده کار کودک در بخش کشاورزی باشد.
درباره وضعیت ایران باید چند فاکتور را در نظر بگیریم که چطور در آینده کودکان اثر می‌گذارند. بخشی از آن افزایش جمعیت کلان‌شهرهاست که با خود جمعیت حاشیه‌نشینی را اضافه می‌کند و این افزایش مناطق فقیرنشین و حاشیه‌ای که همراه شهرنشینی به وجود می‌آید، خود عامل افزایش کار کودک است. همچنین اطلاعات سامانه رفاه ایرانیان نشان می‌دهد جمعیت کودکان کل کشور در حال کم‌شدن است، ولی همین تعداد در روستا‌ها افزایش پیدا می‌کند».
روشنفکر تصریح می‌کند: تغییرات اقلیمی به دلیل مهاجرت و کوچ‌های اجباری حتما در افزایش کار کودک اثر خواهد گذاشت. مثلا طبق پژوهش ما ۳۰ درصد از کودکانی که الان در خیابان هستند در سه سال اخیر از افغانستان به ایران مهاجرت کرده‌اند؛ بنابراین موج مهاجران به موج مهاجران قبل هم اضافه شده است. در قوانین ما در اصل ۲۲ درباره موضوع مهمی صحبت کرده، چون به این اشاره می‌کند که اگر سرپرست خانه درآمد کافی داشته باشد دیگر نیاز به کار افراد دیگر خانواده نیست. بعد از آن هم کار کودکان در برنامه توسعه جای می‌گیرد و بعد هم در طرح و برنامه‌های مختلف شهرداری و ارگان‌های دیگر که بیشتر معطوف به کودکان کار نوک هرم که بچه‌های کار خیابان است، می‌پردازند. درصورتی‌که کودک کار اشکال مختلف دارد».
همچنین بر اساس آخرین آمار اعلام شده از سوی سازمان بهزیستی کشور، بیش از ۴۴ یا ۴۵ درصد از کودکان کار با بُعد خانوار بین ۴ تا ۶ نفر هستند. مسئولان بار‌ها اعلام کرده‌اند که هر یک ریال کمک به کودکان کار، منجر به فرو رفتن این کودکان در گرداب مشکلات و سلب امکان توانمندسازی آن‌ها خواهد شد.برخی کارشناسان درآمد خوب را از دیگر علل افزایش کار اتباع ذکر کرده‌اند. براساس برخی بررسی‌های میدانی، خانواده دارای چهار فرزند، ماهانه ۶۰ میلیون تومان درآمد از طریق کودک کار و خیابان، کسب می‌کند.در حالی که کشور پیشرفته‌ای مانند ژاپن با وجود سالمندی جمعیت و رشد منفی جمعیت حاضر به پذیرش مهاجران نیست؛ ایران به عنوان کشور در حال توسعه به دلیل حس نوع‌دوستی و مهمان‌نوازی، پذیرای شمار زیادی از اتباع افغانستان شده است که فرزندان زیادی دارند و عده‌ای از آن‌ها از این تعداد فرزندان پرشمار، برای کار در خیابان استفاده می‌کنند.
در تهران
اما همزمان با روز جهانی مبارزه با کار کودکان، مسئولان، کارشناسان و کنشگران مرتبط با این حقوق گفته‌اند که تعداد این‌ها کم شده. دبیر مرجع ملی حقوق کودک از برآورد وجود حدود ۵۰۰۰ کودک کار و خیابان در شهر تهران خبر داده و گفته است که طرح ساماندهی کودکان کار خیابان در حالی از اوایل اسفندماه تاکنون اجرا شده است که طی این سه ماه، ۲۱۳۹ تن از این کودکان ساماندهی شده‌اند.علی کاظمی، توضیح داده که کودکان کار خیابان یا به تعبیر دقیق‌تر کودکان در موقعیت خیابان به کودکانی گفته می‌شود که به دلیل فقر یا چالش‌های خانوادگی در موقعیتی قرار گرفته باشند که ناگزیر از تامین معاش از طریق خیابان هستند. به اعتقاد او از تشکیل دولت سیزدهم، موضوع حمایت از کودکان کار خیابان در مرجع ملی مورد توجه بود و مطالعات لازم در این خصوص انجام و در سال ۱۴۰۱ در برنامه‌ریزی‌های مرجع ملی حقوق کودک موضوع ساماندهی کودکان وارد شد. وزیر دادگستری به عنوان رئیس مرجع ملی حقوق کودک در برنامه ابلاغی مرجع، اولین برنامه را حمایت از کودکان کار خیابان قرار داده بود.به‌گفته دبیر مرجع ملی در حال حاضر مشاهدات میدانی در خیابان‌ها و معابر تهران حکایت از کاهش محسوس حضور کودکان در سر چهارراه‌ها و گذرگاه‌ها دارد، به گونه‌ای که طبق آخرین آمارها، با اجرای طرح از اوایل اسفندماه تاکنون، ۲۱۳۹ کودک در وضعیت خیابان ساماندهی شده‌اند که ۱۷۶۴ نفر از آن‌ها افغان، ۵۶ کودک پاکستانی و مابقی آن‌ها ایرانی هستند.او توضیح داده: در کشور روش‌ها و الگو‌های مختلف حمایتی برای حمایت از کودکان کار خیابان وجود دارد که مشخصا به الگوی تبریز، تهران و مشهد می‌توان اشاره کرد. در این الگو‌ها به تناسب امکانات استان و عوامل تاثیرگذار روش‌های متفاوتی برای رفع پدیده کار خیابانی کودکان شکل گرفته است که در این راستا مرجع ملی با بهره‌گیری از این روش‌ها و کمک تمامی دستگاه‌های مربوط، مبادرت به تهیه رهنمود ملی کودکان کار خیابان کرده است که به‌زودی منتشر می‌شود.
فعالان و کنشگران اجتماعی می‌گویند: تخمین دقیقی از تعداد کودکان کار در ایران وجود ندارد، زیرا آمار‌های رسمی به طور کامل و دقیق ثبت نمی‌شوند. مقامات رسمی این آمار را در حدود ۱۴ هزار کودک کار عنوان می‌کنند این در حالی است که برخی نیز این تعداد را بسیار بیش از این تخمین می‌زنند.
افغان‌ها در صدر
اما به نظر می‌رسد در این عرصه نیز افغان‌ها همچنان جزء یکه تازان دنیا باشند. دفتر هماهنگ کننده کمک‌های بشردوستانه سازمان ملل متحد می‌گوید ۱۹ درصد کودکان افغان کارگر هستند.
 بر اساس گزارش این نهاد سازمان ملل که همزمان با روز جهانی مبارزه با کار کودکان منتشر شده تعداد کودکان کار پس از حاکمیت طالبان در افغانستان در این کشور افزایش یافته است.این نهاد ابراز نگرانی کرده که کارگری کودکان افغان باعث می‌شود این کودکان فرصت یادگیری، رشد و رفاه در آینده را از دست بدهد.در ایران هم به نظر می‌رسد بخش اعظم کودکان کار را افغان‌ها تسکیل می‌دهند کمااینکه مدیرکل بهزیستی استان قزوین گفت: در حال حاضر 41 درصد کودکان کار قزوین ایرانی و 59 درصد هم جزء اتباع بوده و بیشتر کودکان اتباع و ساکن شهر قزوین با محدوده سنی 6 تا 12 سال هستند.وی عنوان کرد: بیشترین پذیرش‌ها به ترتیب مربوط به قزوین، تاکستان، البرز، بوئین زهرا و آبیک است.وی، کمبود اعتبارات دولتی، افزایش تورم و هزینه‌های زندگی، عدم انگیزه کافی در کودکان و خانواده آنان جهت آموزش‌های حرفه‌ای، عدم فرهنگ سازی در خصوص نحوه برخورد با کودکان و حضور مداوم کودکان اتباع فاقد کارت اقامت را ازجمله چالش‌های موجود در زمینه کودکان کار و خیابان برشمرد.وی تاکید کرد: با توجه به حساسیت مسئله ضروری است که مردم هنگام رو به رو شدن با  کودکان کار و خیابان مسئله را به سامانه 123 اورژانس اجتماعی و یا سامانه 137 شهرداری اطلاع داده تا اقدامات لازم جهت حمایت از این کودکان انجام شود.